Purchawka oczkowana, znana również jako czasznica oczkowata (Bovistella utriformis), to gatunek należący do rodziny purchawkowatych (Lycoperdaceae). W świecie grzybów wyróżnia się nietypowym wyglądem, kulistym lub bulwiastym kształtem owocnika oraz wyjątkową strukturą powierzchni, przypominającą oczka – od których wzięła się jej polska nazwa.
Morfologia i cechy rozpoznawcze
Owocnik purchawki oczkowanej jest duży i masywny, często osiąga średnicę do 15 cm. Początkowo biały i delikatnie pilśniowaty, z czasem przybiera barwy szarobrązowe i orzechowe, a jego powierzchnia zaczyna pękać na wielokątne pola lub tworzyć małe piramidki. W trakcie dojrzewania zewnętrzna warstwa owocnika łuszczy się, odsłaniając cieńsze, papierowate wnętrze – tzw. endoperydium.
Zarodniki dojrzewają w środku, a po osiągnięciu pełni rozwoju endoperydium pęka, uwalniając brązowawy pył zarodników. Cechą charakterystyczną jest także dobrze rozwinięte podglebie – dolna, twardsza część owocnika, która pozostaje widoczna długo po rozpadnięciu się wierzchniej warstwy.
Młode purchawki mają biały miąższ i właśnie w tej fazie są jadalne. Starsze owocniki przybierają ciemniejszą barwę, stają się suche i puste w środku.
Mikroskopowe cechy i zarodniki
Wysyp zarodników purchawki oczkowanej ma odcień zielonkawożółty lub oliwkowobrązowy. Zarodniki są kuliste, gładkie i mają średnicę około 4–5 µm. Ich wnętrze zawiera charakterystyczną kroplę oleistą. Włośnia (czyli struktura wspierająca zarodniki) ma odcień jasnooliwkowy, jest cienkościenna i mocno rozgałęziona.
Występowanie i siedlisko
Purchawka oczkowana jest gatunkiem kosmopolitycznym, szeroko rozpowszechnionym w strefie klimatu umiarkowanego. Występuje w Europie, Azji, Ameryce Północnej, Japonii, a także w Afryce Południowej. W Polsce można ją spotkać dość często, szczególnie na terenach otwartych – na suchych łąkach, pastwiskach, wrzosowiskach, w zaroślach i przy drogach.
W przeciwieństwie do wielu grzybów, purchawka oczkowana unika gęstych lasów, preferując nasłonecznione, przewiewne stanowiska z glebą piaszczystą lub ubogą w składniki mineralne. Owocniki pojawiają się od maja do listopada, czasem tworząc charakterystyczne czarcie kręgi.
Gatunki podobne
Do grzybów mylonych z purchawką oczkowaną należą:
- Czasznica tatrzańska (Calvatia turneri) – występuje głównie w górach i ma mniejsze owocniki,
- Purchawka workowata (Lycoperdon excipuliforme) – zbliżona kształtem, lecz posiada wyraźny trzon,
- Czasznica miskowata (Calvatia cyathiformis) – o ciemniejszej barwie wnętrza i mniejszych rozmiarach.
Właściwości jadalne i zastosowanie
Młode egzemplarze purchawki oczkowanej są jadalne i cenione za delikatny smak. Najczęściej smaży się je w plasterkach lub suszy, ponieważ po wysuszeniu zachowują lekko orzechowy aromat. Należy jednak pamiętać, że tylko młode, całkowicie białe wewnątrz owocniki nadają się do spożycia – starsze stają się twarde i wypełnione zarodnikami.
Dawniej wyschnięte owocniki wykorzystywano w gospodarstwie – służyły m.in. do odymiania uli, co pomagało w uspokojeniu pszczół podczas przeglądu ramek.
Właściwości prozdrowotne i badania naukowe
W ostatnich latach purchawka oczkowana zyskała zainteresowanie naukowców. Badania przeprowadzone w 2005 roku wykazały, że ekstrakty z tego gatunku wykazują działanie antybakteryjne, skuteczne m.in. przeciwko Staphylococcus aureus, E. coli i Salmonella typhimurium.
Co ciekawe, grzyb ten wykazuje również zdolność bioakumulacji pierwiastków, szczególnie cynku (ponad 250 mg/kg) i miedzi (ponad 280 mg/kg), co czyni go jednym z rekordzistów wśród grzybów pod względem gromadzenia tych mikroelementów.
Tabela: Purchawka oczkowana – cechy rozpoznawcze
| Cecha | Opis |
|---|---|
| Łacińska nazwa | Bovistella utriformis (Bull.) Demoulin & Rebriev |
| Rodzina | Lycoperdaceae (purchawkowate) |
| Średnica owocnika | Do 15 cm |
| Barwa | Biała → szarobrązowa → orzechowa |
| Okres występowania | Maj – listopad |
| Siedlisko | Łąki, wrzosowiska, przydroża, pola |
| Występowanie | Europa, Azja, Ameryka Północna, Afryka Południowa |
| Jadalność | Tak, tylko młode owocniki |
| Podobne gatunki | Czasznica tatrzańska, purchawka workowata |
| Ciekawostka | Tworzy czarcie kręgi, wykorzystywana do odymiania uli |
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
1. Czy purchawka oczkowana jest jadalna?
Tak, ale wyłącznie młode egzemplarze o białym wnętrzu. Starsze są niejadalne.
2. Jak rozpoznać purchawkę oczkowaną w terenie?
Ma duży, kulisty owocnik z popękaną powierzchnią przypominającą mozaikę i brak wyraźnego trzonu.
3. Gdzie rośnie purchawka oczkowana?
Najczęściej spotyka się ją na łąkach, wrzosowiskach i przy drogach, rzadko w lasach.
4. Kiedy pojawia się ten gatunek?
Owocniki rosną od maja do listopada, często w grupach lub w czarcich kręgach.
5. Czy purchawka oczkowana ma właściwości lecznicze?
Tak – wykazuje działanie antybakteryjne i zawiera cenne mikroelementy.
6. Czy można ją pomylić z innymi grzybami?
Tak, z czasznicą tatrzańską lub purchawką workowatą, jednak purchawka oczkowana jest zwykle większa i bardziej popękana.
7. Jak przygotować ją do jedzenia?
Młode owocniki można pokroić i smażyć na maśle lub wysuszyć w cienkich plastrach.
8. Czy jest gatunkiem chronionym?
Nie, purchawka oczkowana nie podlega ochronie gatunkowej.
9. Dlaczego nazywana jest „oczkowaną”?
Nazwa pochodzi od charakterystycznej, oczkowanej powierzchni egzoperydium.
10. Czy ten grzyb jest bezpieczny do zbioru?
Tak, pod warunkiem, że zbieramy młode, białe owocniki i nie mylimy ich z innymi gatunkami.
Zobacz pozostałe grzyby jadalne w naszym atlasie.
Przeczytaj:
Popularne jadalne grzyby występujące w Polsce
Jak suszyć grzyby w piekarniku? 40–55°C termoobieg i uchylone drzwiczki.
Sekretne triki na przechowywanie suszonych grzybów, by nie spleśniały i nie traciły aromatu
